
1. Biadomhnak:
Khrihfabu hruainak ah phungchim le thlacam lawngin a za lo. Khrihfabu ṭhanchonak caah biaceih le khuakhan a herh. Meting tuah hi ṭhancho phunkhat a si. Zeicatiah biakhiahmi nih thilṭha tampi a chuahpi. Meting ah cun mizapi le mi tam deuh ruahnak kha laak a si caah a ṭhathnemnak a um. Asinain meting a tuah zia kan thiam lo tikah buainak a chuahpi caan a um ve tawn. Hmailei ṭhanchonak vialte hi meting khuakhannak in a s a si caah zoh dawhte le ṭhahnem santlai ngai in tuah thiam a herh. A bik in Baptist Khrihfabu hi meting a uar ngaimi kan si. Kan meting a sau tuk tawn n. Cunglei uk mi siloin mah tein biaceih khuakhannak nawl kan ngeih caah ceihkhan awk a tam tuk caah a si. Cun biaceih awk a tam lawng si loin meting tuah zia kan thiam lo ca zongah a si. Meting tuahning hi cauk ngan pipi in an chuahmi a si nain a herh deuh tete kan hun langhter lai.
2. Meting tuahning cauk (Robertś Rules and Order):
Meting tuahning cauk parliamentary Procedures hi American ralbawi Henry M. Robert nih 1863 ah a rak ṭialmi a si. A min ah “Robertś Rules of Order” an ti. Amah hi khrihfa ṭha ngai a si i, upat hmaizahmi a si bantuk in Khrihfabu he a pehtlaimi meting pakhat ah chairman ṭuan an fial. Uunak lei he aa dan deuh caah a thiam lo i biaknak lei meting tuahning cauk pakhat in ṭial a herh ti kha a lungchungah a chuak. Khrihfa meting asiloah cozah a si lomi Non-Governmental Organizations (NGO) hna caah meting tuahnak ah hman khawh dingin cauk a ṭial. Mah cauk cu cherhchan laak cio in nihin ni tiang vawlei pumpi in hman a si. Hi cauk hi catlap hmai 176 a si nain a hnuah hrilhfiah an ṭial chap lengmang i hmai 600 tiang a chuak. Kanmah he aa pehtlai kha a tawinak in ka hun ṭial.
3. Meting Tuahnak Nih Aa Tinhmi:
- Meting zoh dawh le felte in tuah khawhnak
- Mi tam deuh hnatlaknak in bia khiah khawhnak
- Mi tlawm deuh duhnak kha hmaizahpiaknak
- Meting a kaimi paoh nih bia chim khawhnak le biatung dirh khawhnak
- Meting a kaimi paoh nawlngeihnak i tluk cio khawhnak
- Bu dirhning le hruainak upadi phung suai thiamnak
- Biaceih ding agenda suai thiamnak
- Chairman le a dang hruaitu hna nih an rian an i theih khawhnak
- Meting a kaimi hna nih zohdawh zohrem tein biachim thiamnak
- A caan ngeihmi chungah zoh dawh zoh remte in bia chim thiamnak
- Baiceihmi ṭialning le biakhiah thiamnak, te hna caah a si.
4. Meting Timhlamhnak
- Meting sawmnak ca kuat ding, a caan le a hmun fiangte in ṭial ding
- Ceih dingmi agenda kha Pastor, Church Chiarman le Secretary hna nih ṭhate in Khrihfabu caah ceih awk a herhmi kha an ruahcia lai. Khrihfabu ṭhanchonak caah chunmang ṭhaṭha an manh lai i, ceihkhan awk ah an chuahpi lai. Timhcianak ṭhate in an ngeih ahcun, biaceih khuakhan tikah rian a fawiter deuh.
- Meting caah a herhmi ṭhutnak, a khan, ca, upadi, eidin, tlamtling tein timhlamh dih ding
- Meting kaimi cazin, biaceihmi ṭialtu, ṭialning, a ningcang tein tuah ding
- Meting he aa pehtlaimi paoh ṭhate in ruahcia le timhlamh dih ding. Timhlamhnak a ṭhat ahcun a ningcangte in a kal kho i meting tuahmi sullam a ngeih pinah a kaimi zong an i nuam.
5. Chairman Rian
Meting chairman a thiammi nih an ṭuan ahcun meting a nuam i biakhiah a fawi. A kaimi zong an tha a nuam i Khrihfabu caah ṭhathnemnak a chuahpi. Meting a tluan khawhnak caah Chiarman cu a biapi ngaimi a si. A rian a biapi deuh hna cu:
- Meting dawhte le remte in a kal khawh nakhnga a rian ngan bik a si.
- Mithmai in siseh, kaa in siseh, meting a kaimi cungah duhdanhnak a ngei lai lo. Biakhiahnak dik a chuah khawhnak aa zuam lai.
- Daihnak le upat awktlak mithmai put aa zuam lai.
- Midang chimmi bia kha ṭhate in ngaih le theihpiak aa zuam lai.
- Biaceihmi agenda pial lote in kanh aa zuam lai.
- Biapi le biate a ṭhenhai thiam lai. Caan a upatmi a si lai.
- Ruahnak kaumi le lungsaumi a si lai.
- Bu hruainak phung upadi a thiammi a si lai.
- Bia tam tuk a chim lai lo. Midang lung fiannak caah a fianter lai.
- Biachim rih lomi caan pek le ruahnak hal aa zuam peng lai.
- Meting a kaimi thinlung theih khawh aa zuam lai.
- Khrihfabu cungah dawtnak le siaherhnak nganpi a ngei lai.
- Meting tuah tikah Pathian duhnak kha kawl le ruah peng aa zuam lai.
- Bia chim le ceihhmai a duh ahcun a bawmtu kha chairman a ṭuanter lai.
- Me an i zah sual ahcun biakhiahnak a tuah lai.
- Buainak a um sual ahcun daihter aa zuam lai.
- Meting a buai tuk ahcun meting kha a thwn khawh lai.
6. Meting A Kaimi Hna An Rian
Meting a kaimi hna an rian hi a biapi tuk ve. Pakhat cio nih thilṭha a chuah khawh nakhnga an i zuam cio lai. Khrihfabu dawtnak thinlung an ngei lai i bia an chim tikah khuaruat bute in a ṭhahnemmi bia kha an chim lai. A biapi deuhdeuh hna cu:
- Ceihmi a kong agenda an theih lai. Thei satsai loin bia a chim lai lo.
- Midnag bia chimmi ṭhate in a ngaih lai. Bia lutaw theih aa zuam lai.
- Biadawh lo, bia chiakha an chim lai lo. Biadawh holhdwh an hman lai.
- Pumpak ngiarnak, zapi caah theih nuam lomi chim an hrial lai.
- Chiarman kha upat hmaizahnak an ngei lai.
- Ceih liomi bia he aa pehtlai lomi an chim lai lo.
- Minung hawi he biaceih a sinain, Pathian a kai ve ti a hngalh lai i ṭihzahnak he a chim lai.
- Bia chim an duh tikah Chiarman hnatlaknak an laak lai.
- Bia chim a duhmi nih kutthlir, asiloah, “Chairman” tiah an au hmasa lai.
- Agenda ceih liomi pakhat ah voihnih cung chim lo a `ha bik.
- Meting chungah a thin a tawi lai lo. Thinhun ahcun palh a fawi tuk ti a theih peng lai
- Voikhat chim ah sau tuk in a chim lai lo, tawi fiang in chim aa zuam lai.
- Phungchim tazahawt phun in chim lo ding. A duhnak te lawng kha a fianter lai.
- Midang an chim lioah dirchih, chimchih an hmang lai lo.
- Zapi hnatlakmi kha cohlan khawh aa zuam lai.
- A dongh tiangin kai aa zuam lai i caan upat aa zuam lai.
7. A Tlamtlingmi Meting Biakhiahning
- Hruainak Phunghram le Phungṭengning in, zatceo maw, cheuthum cheuhnih an kai tikah tlamtlinngmi meting tuah khawh a si.
- Meting kai ding (quarum) an tlin lo tikah an thawn lai i meting dang an auh lai. Auhṭhanmi meting ah cun a kaimi paoh nih biaceih khawhnak a um.
- Bia sawhsawh cu mi tam deuh hnatlaknak (simple majority) in biakhiah khawh a si.
- A biapimi cu cheuthum cheuhnih hnatlaknak (2/3 majority) in biakhiah a si.
- Zapi hnatlaknak in (unanimous consensus) biakhiah hi a ṭha bik.
- Hruainak Phunghram le Phungṭeng hna ning in zulh ding.
8. Biatung Dirhning (Asu Tunning)
- Phunghram le phungṭengning in meting a kaimi nih biatung a dirh khawh lai.
- Dirhkamhtu a ngeih lawngah a dirhmi biatung a nung kho.
- Biatung zeizat dah a um kho lai? Dirhkamhtu (Consensus) a ngeih lo ahcun biatung pahnih hi aṭha bik.
- Lakhruak biatung (privileged motion)
- Biatung dirhmi remhnak (to amend)
- Kawmiṭi kut ah chiahnak (to commit)
- Thawnmi biatung (to postpone)
- Ceihciami ruahṭhannak (to reconsider); 2/3 me a herh.
10. A Nuammi Le A ṭhami Meting
- Chairman nih zoh dawhte le tluangte in a hruai thiam tikah.
- Meting a kaimi nih meting upat hmaizahnak an ngeih tikah.
- Tawi fiang le zapi theih khawh awkin an chim cio tikah.
- Meting chungah thin sauté le Pathian ṭihzah bu in bia an chim cio tikah.
- Biahalnak in thok lo ding (leading, siloin, open-ended question) – “A si ko lo maw? Biakinn remh ding nan hna a tla ko lo maw? tiin chim lo ding. “Biakinn remh hi a herh ngai caah zeitindah nan ruah cio?” ti ding a si.
- Bia ngaihzia thiam le bia lutaw thei bute in an chim cio tikah.
- A fimthiam le a hngal deuh sinah ruahnak laakzia an thiam tikah.
- Meting a caan chung an lim khawh tikah.
- Thinhunnak le pumpak ertaunak a um lo tikah.
- Bia funzia an thiam tikah.
- Zapi hnatlaknak in biakhiahnak a um khawh tikah.
- Khrihfabu caah a ṭhahnemmi bia an khiah khawh tikah.
11. A Nuam Lomi Meting
- Zapi ṭhatnak zoh loin mah duhnak lawngin a kalpimi an um tikah.
- Holh tam tuk le atu le atu a thomi an um tikah (agenda pakhat ah voihnihnak tam chim lo ah a ṭha bik)
- Thinhunnak le sikṭhiatnak a um tikah.
- Mi duhdanhnak le zeirel lonak le i hmuh thiam lonak a um tikah.
- Biachimtu nih sau tuk le cawnpiak phun in an chim tikah.
- Biathlir cawi hmangmi, a si loning (negative) tuk in a letthalmi an um tikah.
- Meting upatzia an thiam lo tikah.
- A dai tukmi, asiloah, a lung a tho lomi an tam tikah.
- Chairman a ṭuanmi zei an rel hna lo tikah.
- Pumpak miaknak le minthannak a kawlmi an um tikah.
- Biakhiahmi an duh lo tikah, an pom khawh lo tikah.
12. Meting Biakhiahmi Fehternak
- Meting tuah tikah a hlan meting biakhiahmi kha relṭhan ding.
- Ceihningte in aa ṭial maw, hrelhmi, chapmi a um sual maw, tiah zoh ṭhan ding.
- Ceihning deuh in ṭial a si lo ahcun, remhṭhan ding.
- Biafang hmanmi zapi theih khawhmi hman ding.
- Meting a rak kaimi lawng nih fehternak biatung dirh le dirkamh khawh ding.
13. Meting Tuahmi Zohṭhannak
- Chairman ṭuan a thiam maw?
- Meting kaimi lunglawm thanuamte in an um maw?
- Meting sawmmi tlamtling in an kai maw?
- Report le caṭialmi palh lo le tlingte in a um maw?
- Eidin a thaw maw, zohkhenhning a ṭha maw?
- A ṭhahnemmi biakhiahnak a chuak kho maw?
- Meting nih aa tinhmi le saduhthahmi a phan kho maw?
- Meting kaimi pakhat le pakhat upat hmaizahnak an i ngei hna maw?
- Hruainak Phunglam he ai ralkah in biakhiahmi a um maw?
- Zapi ruahnak in a kal maw? Mi tlawmte duhnak lawngin dah a si?
- Meting tuahnak hmun le meting tuahnak khaan a nuam maw?
- Zeitindah hmailei ah kan ṭhanter khawh deuh lai? Ruahnak cheuhnak tuah ding.
13. A bu in rianṭuannak ah ṭhanchonak a um khawhnak
- Ruannak le zapi tel khawhnak a um tikah (Balance composition)
- Ruahnak thar hruaitu hna nih an chuahpi khawh tikah. (creative thinking)
- Lungthawhnak a um tikah. (enthusiasm and motivation)
- Hmailei thil hmuh khawhnak a um tikah. (clear vision for the future)
- Palhnak kha ṭhatnak in thlen khawhnak aum tikah.
- A ṭhalei hoih in zoh thiam le ruah thiamnak a um tikah (Positive attitudes)
- Pakhat le pakhat karah pehtlaihnak a ṭhat tikah (understanding)
- Tuah ciami kha zoh ṭhannak a um lengmang tikah. (regular evaluation)
- Pathain ṭihzahnak le upatnak he rianṭuannak a um cio tikah
Biafunnak: A cunglei kan ṭialmi hna hi mibu hruainak le meting tuahnak ah a herhmi tlawmpalte lawng a si. A tlamtling mi a si lo. Upadi bantuk in ruat loin mah le Khrihfabu le hruaitu hna nih a herhning le aṭhat bik ningin hman khawh a si.
Ca ṭialtu Chirhchanmi Cauk:
Mac Carty, Barry: A Parliamentary Guide for Church Leaders (Nashville: Broadman, 1987)
Sang Awr, Khrihfabu ṭhithruai Thiamnak (Yangon: LBC, 2004)
Mall, Jane E. Handbook for Church Secretary (Nashville: Abingdon Press, 1982)
Theihternak: Hi capar hi Muko 2005 vol. 10 No. 2 page 18-22 chung ah lak chinmi a si.